Thứ Năm, 19 tháng 9, 2019

Quá trình ASEAN tham gia giải quyết tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông (phần 1)

BDN - Theo nhìn nhận của giới học giả nghiên cứu, tranh chấp chủ quyền ở Biển Đông đã manh nha từ giai đoạn cuối của chiến tranh thế giới thứ hai, khi các bên thắng và thua trận trong chiến tranh ngồi lại với nhau để phân chia lãnh thổ, đền bù thiệt hại chiến tranh và theo thời gian, sự tranh chấp trên từng bước leo thang dưới thời chiến tranh lạnh, tới mức đã xảy ra vài cuộc xung đột quân sự cục bộ trên Biển Đông. Nhưng ngoại trừ nạn nhân là Việt Nam Cộng hòa bị “ức hiếp” mà “kêu la” ra, hầu như không có ai quan tâm, kể cả tổ chức khu vực được thành lập năm 1967 là Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN), khi đó có 5 thành viên gồm Philippines, Malaysia, Indonesia, Singapore và Thailand, trong đó có đến 4 thành viên có chủ quyền trên Biển Đông trừ Thailand cũng “im hơi lặng tiếng”. Lý do chính là vì khu vực Đông Nam Á thời gian đó đang là chiến tuyến giữa hai thế lực cộng sản và phi cộng sản và đối với 5 nước trên, nhiệm vụ phối hợp cùng Mỹ ngăn chặn “làn sóng đỏ” mới là hàng đầu. Vì thế, cả Mỹ và ASEAN hầu như không có phản ứng nào trước việc Trung Quốc dùng vũ lực chiếm quần đảo Hoàng Sa vào năm 1974 và một phần quần đảo Trường Sa của Việt Nam vào năm 1988. Tuy nhiên, những hành động trên của Trung Quốc cũng khiến 5 nước ASEAN giật mình, nhất là Philippines, từ năm 1971 đã đưa quân chiếm một số đảo của quần đảo này.

Phải đến khi lực lượng hải quân Trung Quốc hiện diện khá đông đảo ở quần đảo Trường Sa vào cuối những năm 1980, tiếp theo là việc quân Mỹ “vắng bóng” tại căn cứ hải quân Subic và căn cứ không quân Clark của Philippines ở đầu thập niên 90 của thế kỷ XX mới khiến ASEAN, nhất là Philippines phải “xắn tay áo” can dự vào vấn đề Biển Đông. Tháng 7/1992, tại Manila, ASEAN thông qua “Tuyên bố ASEAN về Biển Đông”, đánh dấu lần đầu tiên tổ chức này đưa ra văn kiện chính thức bày tỏ quan điểm về vấn đề Biển Đông, trong đó nêu rõ rằng “mọi diễn biến bất lợi ở Biển Đông đều ảnh hưởng trực tiếp đến hòa bình và ổn định của khu vực” và nhấn mạnh “sự cần thiết phải giải quyết tất cả các vấn đề tài phán và chủ quyền gắn liền với Biển Đông bằng các biện pháp hòa bình, không sử dụng vũ lực”.

Đến năm 1995, Trung Quốc ngang nhiên đưa quân đánh chiếm một số đảo đá thuộc bãi Vành Khăn. Sự kiện trên đã gióng lên hồi chuông báo động ASEAN rằng sau Việt Nam, lần lượt tới các nước trong khu vực có tuyên bố chủ quyền ở Biển Đông sẽ được Trung Quốc “hỏi thăm”. Các nước ASEAN hiểu rằng, họ có muốn được yên thân cũng không xong. Vì vậy, cùng với thái độ phản đối rõ ràng của Mỹ đối với Trung Quốc liên quan đến sự kiện bãi Vành Khăn, ASEAN, lúc này đã tăng lên thành 7 nước thành viên (trong đó có Việt Nam), đã có sự đoàn kết và nỗ lực tập thể rất lớn ngay trong năm 1995 và đã mang lại kết quả đáng khích lệ. ASSEAN đã liên tục đưa ra các tuyên bố hay thông cáo chung về vấn đề này. Tuyên bố tháng 3/1995 của Ngoại trưởng các nước ASEAN nhấn mạnh rằng “chúng tôi kêu gọi tất cả các bên kiềm chế các hành động gây bất ổn ở khu vực và đe dọa đến hòa bình và an ninh ở Biển Đông”, đồng thời ASEAN “đặc biệt kêu gọi một giải pháp sớm cho các vấn đề gây ra bởi những diễn biến gần đây ở bãi đá Vành Khăn”. Những nội dung trên cũng được nhấn mạnh trong Thông cáo chung của Hội nghị Ngoại trưởng ASEAN lần thứ 28 (AMM-28) tổ chức tại Brunei tháng 7/1995 và đặc biệt là Tuyên bố chung của Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 5 tổ chức tại Bangkok, Thailand tháng 2/1995.

Sang năm 1996, hội nghị Ngoại trưởng ASEAN lần thứ 29 (AMM-29) tổ chức tại Jakarta, Indonesia tháng 7/1996 đã tán thành ý tưởng về soạn thảo và thông qua một Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC). Sáng kiến này được nhắc lại trong Kế hoạch hành động Hà Nội năm 1998. Tuy nhiên, việc soạn thảo văn kiện trên bị kéo dài sang năm 1999 mới bắt đầu, khi phía Trung Quốc đồng ý tham gia vào tiến trình này với một bản dự thảo riêng của họ. Sau gần bốn năm thương thuyết với Trung Quốc, ASEAN đã không đạt được mục tiêu ban đầu đặt ra là có một văn kiện mang tính ràng buộc pháp lý về vấn đề Biển Đông (COC). Thay vào đó, là một Tuyên bố ứng xử của các bên về Biển Đông (DOC) được thông qua vào tháng 11/2002 tại Phnom Penh với những cam kết chính trị 7 điểm khá chung chung. Mặc dù vậy, DOC cũng đã khẳng định cam kết của các bên liên quan giải quyết tranh chấp bằng con đường hòa bình, đưa ra các biện pháp xây dựng lòng tin và các hoạt động hợp pháp trên Biển Đông. Với tuyên bố này, ít nhiều nó cũng đã ngăn cản Trung Quốc đưa quân đánh chiếm thêm các vị trí mới trên Biển Đông.

Song trên thực tế, những cam kết chính trị, thiếu sự ràng buộc về mặt pháp lý của DOC khó phát huy hiệu quả trong ngăn ngừa xung đột leo thang ở Biển Đông. Trước tình hình nóng lên tại vùng biển này, Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN tổ chức tại Singapore năm 2008 đã đưa ra Thông cáo chung nhấn mạnh “sự cần thiết phải tăng cường các nỗ lực thúc đẩy thực thi DOC, bao gồm sớm hoàn thiện các Hướng dẫn thực thi DOC”. Nội dung này cũng được nhấn mạnh trong Hội nghị Ngoại trưởng ASEAN tại Hà Nội năm 2010. Vào năm 2011, khi tình hình Biển Đông trở nên khá căng thẳng, các nước ASEAN đã nỗ lực cùng với Trung Quốc thông qua “Bản Quy tắc Hướng dẫn DOC”. Mặc dù nội dung 8 điểm của bản Hướng dẫn này còn hết sức chung chung, không khác gì mấy so với bản Tuyên bố DOC năm 2002, nhưng nó cũng góp phần tạm thời “hạ nhiệt” tình hình căng thẳng ở Biển Đông, duy trì ASEAN vượt qua thách thức bởi sự chia rẽ, đoàn kết trở lại để tiếp tục hướng tới xây dựng COC.

Để thúc đẩy tiến trình COC, từ cuối tháng 6/2012, ASEAN đã hoàn tất “Tài liệu quan điểm của ASEAN về các thành tố cần có của COC” và sau đó được trình lên Hội nghị Ngoại trưởng ASEAN lần thứ 45 (AMM-45) tổ chức tại Phnom Penh. Ngày 9/7/2012, các ngoại trưởng ASEAN đã nhất trí về những thành tố cơ bản của COC. Tuy nhiên, do những khác biệt về quan điểm của một số nước thành viên sau đó, ASEAN đã không đưa ra được một Tuyên bố chung có liên quan đến vấn đề Biển Đông. Một tuần sau, Hội nghị AMM-45 diễn ra, với nỗ lực ngoại giao con thoi của Indonesia, ASEAN mới đưa ra được “Tuyên bố về nguyên tắc 6 điểm về Biển Đông” trong đó Điểm 3 có đề cập đến việc “sớm đạt được Bộ Quy tắc ứng xử ở Biển Đông (COC)”. Xét về nội dung, bản tuyên bố 6 điểm này là sự “dậm chân” tại chỗ, nếu như không nói là bước thụt lùi so với các văn kiện của ASEAN liên quan đến vấn đề Biển Đông trước đó.