Thứ Hai, 30 tháng 1, 2017

“Một vành đai, một con đường” và sự tái cân bằng chiến lược của Trung Quốc ở Biển Đông (phần 2)

Sự đột phá của tình hình Biển Đông

Thông tin tốt là tình hình Biển Đông hiện nay đã có sự đột phá, hơn nữa đang đột phá theo phương hướng tốt. 6 tháng đầu năm 2016, Trung Quốc rất căng thẳng vì không biết sau khi Tòa Trọng tài về Biển Đông đưa ra phán quyết tình hình Biển Đông sẽ diễn biến như thế nào. Nhưng từ tình hình hiện nay cho thấy phán quyết đã trở thành bước ngoặt làm ấm tình hình Biển Đông. Tân Tổng thống Philippines Duterte lên cầm quyền càng khiến cho xu thế này trở nên rõ rệt, quan hệ Trung Quốc-Philippines đã bình thường hóa, tranh chấp đảo Hoàng Nham/Scarborough tạm thời lắng lại.

Tuy tranh chấp Biển Đông vẫn tiếp diễn, nhưng tình hình căng thẳng từ năm 2009 đến nay đã tạm thời kết thúc. Điều này cũng có nghĩa là Biển Đông sẽ giống như quan hệ hai bờ Eo biển Đài Loan, quần đảo Điếu Ngư/Senkaku ở Đông Hải (biển Hoa Đông), vấn đề hạt nhân trên bán đảo Triều Tiên, tiếp tục trở thành điểm nóng của tình hình châu Á-Thái Bình Dương, nhưng độ nóng của nó đã giảm xuống. Sự phát triển của tình hình Biển Đông trong năm 2016 cũng đưa tới cơ hội cho tiến trình xây dựng “Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ 21” và sự phát triển của quan hệ Trung Quốc-Đông Nam Á. Hiện nay đang là cơ hội tốt để chuyển dịch tình hình khu vực từ đề tài an ninh sang đề tài phát triển, và “Một vành đai, một con đường” là biện pháp để thực hiện sự chuyển dịch chiến lược này.

Biến số của Mỹ

Tuy nhiên, liệu có thể thực hiện sự chuyển dịch chiến lược từ an ninh sang phát triển hay không, chính sách của Mỹ là biến số quan trọng, biến số này vì Chính quyền Donald Trump của đảng Cộng hòa lên cầm quyền mà tính không xác định tăng lên. Nhìn lại tranh chấp Biển Đông từ năm 2009 đến nay sẽ phát hiện 3 nguyên nhân: Một là tranh chấp lãnh thổ truyền thống giữa Trung Quốc với các nước ven bờ Biển Đông vẫn chưa được giải quyết. Hai là tranh chấp các nguồn tài nguyên như dầu khí và nghề cá có phần xấu đi. Ba là để bảo vệ địa vị bá quyền Tây Thái Bình Dương của mình, Mỹ bắt đầu can dự, Biển Đông trở thành hình ảnh thu nhỏ của cạnh tranh trên biển Trung-Mỹ. Trung Quốc và Mỹ không tồn tại tranh chấp lãnh thổ và quyền lợi biển. Điều mà Trung Quốc và Mỹ tranh chấp là quyền chủ động của chiến lược biển: Trung Quốc phải trên cơ sở quyền lợi biển mở rộng ảnh hưởng trên biển, đồng thời thực hiện quyền kiểm soát trên mức độ nhất định ở Biển Đông; Mỹ không muốn quyền can thiệp quân sự từ lâu nay vào tự do hàng hải Biển Đông của nước này chịu sự hạn chế của Trung Quốc.

Về sự trao đổi qua lại giữa Trung Quốc và Mỹ, tự do hàng hải của Chính quyền Obama có ý nghĩa mang tính tượng trưng lớn hơn ý nghĩa mang tính thực chất, tuần tra trên biển giống như đi ngang qua sân khấu, Trung Quốc cũng xử lý bình tĩnh, hai bên đều thể hiện sự kiềm chế. Nếu mô hình trao đổi qua lại này có thể tiếp tục, tình hình Biển Đông sẽ phát triển theo hướng ôn hòa, ổn định. Nhưng Chính quyền Donald Trump sắp lên cầm quyền của Mỹ sẽ đem đến những biến số mới cho tình hình Biển Đông trong tương lai. Điều có thể khẳng định là Mỹ sẽ tiếp tục triển khai tuần tra quân sự ở Biển Đông, nhưng liệu Mỹ có đưa ra các hành động mang tính thách thức hơn hay không? Đây là điều mà Trung Quốc cần đặc biệt quan tâm. Tình hình Biển Đông trong năm 2017 e rằng sẽ không gió yên sóng lặng.

Sự chủ động của Trung Quốc

Cho dù như thế nào, Trung Quốc cũng phải chủ động dẫn dắt sự phát triển của tình hình Biển Đông, nắm bắt cơ hội có lợi để làm dịu tình hình hiện nay, tranh thủ làm nên công tích trước khi chính sách của Chính quyền Donald Trump được ban hành, nắm giữ sự chủ động về chiến lược, tăng thêm mức độ khó khăn cho Mỹ khi ban hành chính sách cứng rắn, tạo dựng môi trường xung quanh tốt hơn cho việc thúc đẩy “Một vành đai, một con đường”.

Từ tổng thể cho thấy 3 năm qua, tranh chấp Biển Đông là hại nhiều hơn lợi đối với việc thúc đẩy “Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ 21”, tuy sự tổn hại này vẫn chưa nghiêm trọng đến mức tác động đến cơ sở của quan hệ Trung Quốc-Đông Nam Á. Phương hướng nỗ lực của Trung Quốc trong tương lai phải chuyển Biển Đông từ trở ngại ảnh hưởng “Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ 21” thành cơ hội thúc đẩy “Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ 21”. Xét cho cùng, “Một vành đai, một con đường” phải dựa vào việc Trung Quốc và các nước ven bờ xây dựng quan hệ tốt đẹp trên cơ sở tin cậy lẫn nhau về chính trị. Quan hệ không tốt, làm thế nào có thể trao đổi kết nối với các nước xung quanh, làm sao có thể khiến cho các nước này yên tâm thực hiện hợp tác mang tính chiến lược với Trung Quốc?

Địa vị của Biển Đông trong chiến lược “Một vành đai, một con đường” còn liên quan đến vấn đề sắp xếp giữa “Một vành đai, một con đường” và quyền lợi Biển Đông trong chiến lược quốc gia của Trung Quốc. Nếu địa vị của “Một vành đai, một con đường” trong chiến lược quốc gia phải ưu tiên hoặc không thấp hơn quyền lợi Biển Đông, thì mục tiêu của ngoại giao Trung Quốc ít nhất phải thực hiện đề phòng tranh chấp Biển Đông phá hoại sự tin cậy lẫn nhau về chính trị với tư cách là cơ sở quan trọng của “Một vành đai, một con đường”, phải nỗ lực thông qua hợp tác Biển Đông để tăng cường sự tin cậy lẫn nhau về chính trị.

Nói cách khác, trong bối cảnh chiến lược của “Một vành đai, một con đường”, Trung Quốc cần phải thực hiện sự cân bằng chiến lược ở Biển Đông, vừa không làm cho sự căng thẳng của tình hình an ninh ảnh hưởng đến việc thực thi chương trình phát triển, vừa không vì quá nhấn mạnh chương trình phát triển mà hy sinh quyền lợi biển không cần thiết. Đây là sự cân bằng giữa chương trình an ninh và chương trình phát triển, cũng là sự cân bằng giữa bảo vệ quyền lợi bản thân và duy trì ổn định khu vực, thúc đẩy cùng phát triển. Xét thấy tình hình căng thẳng của Biển Đông trong những năm gần đây đã ảnh hưởng đến việc thực hiện “Con đường tơ lụa trên biển thế kỷ 21”, khiến cho chương trình nghị sự của khu vực phát triển theo hướng từ an ninh sang phát triển, đây chắc chắn là phương hướng điều chỉnh chiến lược.

Từ hợp tác mang tính công năng đến xây dựng cơ chế trật tự khu vực

Trung Quốc tốt nhất là nên bắt đầu từ hợp tác mang tính công năng, triển khai hợp tác với các nước Đông Nam Á trên các phương diện như quản lý nghề cá và bảo vệ môi trường. Gần đây, thẩm phán người Trung Quốc Cao Chi Quốc của Tòa án quốc tế về luật biển đã đưa ra ý tưởng xây dựng “Hội đồng Biển Đông”, cùng thúc đẩy hợp tác mang tính công năng bằng cơ chế đa phương. Đây là kiến nghị đáng để xem xét một cách nghiêm túc.

Mục tiêu to lớn hơn là đám phán với các nước liên quan một hiệp ước Biển Đông có sức ràng buộc về pháp lý. Đạt được sự hiểu biết và thông cảm đối với vấn đề chủ quyền, có những sắp xếp đối với vấn đề khai thác tài nguyên. Đàm phán về “Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông” (COC) đang được tiến hành hiện nay có thể được coi là bước quan trọng cuối cùng để đạt được hiệp ước này.

Đối với một số đảo, đá ở quần đảo Trường Sa có tranh chấp tương đối lớn, những đảo, đá này phải trở thành khu bảo vệ hải dương để nghiên cứu khoa học biển, bảo vệ môi trường và du lịch sinh thái, chứ không phải là đối tượng quân sự hóa, tuần tra thậm chí là đối đầu. Trung Quốc cần phải hạn chế những tác động của sự quân sự hóa trên 7 đảo, đá đã xây dựng xong, nhất là hạn chế tác động bố trí vũ khí mang tính tấn công, phải tập trung tinh lực nhiều hơn vào xây dựng các công trình dân dụng. Có học giả cho rằng có thể thiết lập “công viên hòa bình” xung quanh các đảo, đá liên quan, đây là điều đáng để nghiên cứu.

Liệu đa phương hóa hợp tác mang tính công năng ở Biển Đông có xung đột với chủ nghĩa song phương thông qua đàm phán để giải quyết mà Trung Quốc từ lâu nay luôn kiên trì hay không? Đây là điều khó xác định. Vấn đề Biển Đông có rất nhiều cấp độ khác nhau, nên thực hiện cả kênh song phương và đa phương.

Trên thực tế, tháng 8/2014, việc Trung Quốc đã đưa ra “tư duy kép” - chủ quyền lãnh thổ và quyền lợi biển do các nước liên quan hiệp thương giải quyết, hòa bình và ổn định của Biển Đông do Trung Quốc và ASEAN cùng duy trì - đã phần nào tán thành đa phương hóa vấn đề Biển Đông.

Từ cấp độ sâu hơn cho thấy tranh chấp Biển Đông từ năm 2009 đến nay đã diễn biến thành vấn đề của trật tự khu vực, và vấn đề trật tự hiển nhiên là vấn đề đa phương. Hiện nay, khu vực Biển Đông thiếu một cơ chế đa phương để xây dựng trật tự, Trung Quốc phải nỗ lực tạo dựng một cơ chế để xây dựng trật tự ở Biển Đông có thể làm cho các nước xung quanh chấp nhận, chứ không phải là chỉ lo sợ tính phức tạp do đa phương hóa và khu vực hóa đem đến. Vấn đề Biển Đông đã đa phương hóa, khu vực hóa và quốc tế hóa, nhiệm vụ quan trọng hiện nay là làm thế nào để nắm bắt được sự chủ động chiến lược trong xu thế lớn này, chứ không phải là né tránh phủ nhận nó. Điều này đòi hỏi phải có dũng khí và năng lực chiến lược nhất định.